مدل تحلیلی «مرجعیت محور» برای مقایسه نقش کارکردی روحانیت در نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد واحد دماوند

چکیده

نقش کارکردی روحانیت به معنای چگونگی عمل بر وظیفه‌ای است که روحانیت در جامعه ایفا می‌کند. بر این اساس سؤال اساسی که در این پژوهش مطرح می‌شود این است که مقایسه نقش کارکردی روحانیت در نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی با کدامیک از مدل‌های انقلاب‌های اجتماعی مطابقت دارد؟ در هر دو جریان، قرار گرفتن قدرت به­ صورت یک حرکت انقلابی رهبری شده توسط روحانیت امری تعجب‌آور بود و شاید عمده‌ترین دلیل این شگفت زدگی در عدم توانایی نظریه­ پردازان انقلاب در پیش‌بینی وقوع انقلاب اسلامی در ایران بود. در همین راستا نوشتار حاضر بر آن است تا با تأکید بر چهار محور، مدلی تحلیلی را در این رابطه تبیین نماید.
روش این تحقیق تاریخی-تطبیقی و تحلیلی است که از طریق مقایسه وضعیت متناظر در داخل ایران به تحلیل و تبیین نقش روحانیت در نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی می‌پردازد که این امر از طریق بررسی وجوه اشتراک و همچنین موارد اختلاف نقش روحانیت در نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی و سپس تبیین این وفاق و خلاف صورت می‌گیرد.
برای مقایسه نقش کارکردی روحانیت در نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی توانایی‌ها و کنش جمعی روحانیت به چهار شاخصه­ ی اصلی در قالب رهبری روحانیت به­ عنوان گروهِ مرجع، اندیشه فقهی سیاسی مرجعیت، انسجام تشکیلاتی روحانیت و روحانیت و قدرت بسیج مردم، تجزیه شده است؛ و فرضیه اصلی رسیدن به این مطلب است که نقش کارکردی روحانیت در انقلاب اسلامی در این زمینه‌ها نسبت به نهضت مشروطیت موفق‌تر بوده است که در نهایت با رهبری بلامنازع امام خمینی، جمهوری اسلامی در ایران مستقر گردید.

کلیدواژه‌ها


-     ادیبی، حسین (1358)،  طبقه متوسط جدید در ایران، تهران: جامعه.
-     اسلامی، احمد (1391)، مقایسه­ی سیستم روحانیت بعد از مشروطه با بعد از انقلاب اسلامی ایران، فرهنگ پژوهش، شماره 11.
-     توال، فرانسوا (1382)، ژئوپولتیک شیعه، ترجمه کتایون باصر، تهران: ویستار.
-     جعفریان، رسول (1380)،  جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی سیاسی ایران سال­های 1320-1357، تهران: فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-     حبل المتین (1326)، کلکته، سال شانزده، شماره 9.
-     حبیبی، محمدحسن، پیشینه­ی سازمان روحانیت، سایت قدیم سازمان تبلیغات اسلامی  www.old.ido.ir
-     حسینی زاده، محمدعلی (1389)، آسیب شناسی اجتماعی روحانیت، مندرج در: حوزه و روحانیت، مسائل، آسیب‌ها، کارکردها، به کوشش علی باقری‌فر، تهران، موسسه فرهنگی دین پژوهی بشری.
-     خراسانی، سلطان العلماء، شیخ احمد (1363)، روزنامه روح­القدس، به کوشش محمد گلبن، تهران: چشمه.
-     خمینی، روح الله (1378)، حکومت اسلامی، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام.
-     دایره المعارف بزرگ اسلامی (1374)، تهران: مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی.
-     زرگری­نژاد، غلامحسین (1390)، رسائل مشروطیت، مشروطه به روایت موافقان و مخالفان، تهران: موسسه تحقیقات و علوم انسانی.
-     سیف، توفیق (1379)، استبداد ستیزی، محمد نوری و دیگران، اصفهان: کانون پژوهش.
-     شمیم، علی­اصغر (1389)، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: انتشارات علمی.
-     صدیق سروستانی، رحمت الله و سیدضیاء هاشمی (1381)، گروه‌های مرجع در جامعه­شناسی و روانشناسی اجتماعی، تهران، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 20.
-     عبداللهی، محسن (1384)، بررسی تطبیقی مولفه های اثرگذار بر توانایی‌های استخراجی نهضت مشروطیت بر انقلاب اسلامی ایران، فصل نامه تخصصی مطالعات انقلاب اسلامی، شماره 2.
-     عنایت، حمید (1372)، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، چ سوم، تهران: خوارزمی.
-     فراتی، عبدالوهاب (1390)، روحانیت و سیاست، مسائل و پیامدها، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-     فیرحی، داود (1388)، نظام سیاسی و دولت در اسلام، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
-     کدی، آر. نیکی (1366)، ریشه‌های انقلاب ایران، عبدالرحیم گواهی، تهران: قلم.
-     کلینی، محمدبن یعقوب (1379)، الکافی فی علم الدین، تهران: بی­نا.
-     21. لک‌زایی، نجف،  (1382)، تأملی بر اندیشه­ی سیاسی امام خمینی(ره)، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی معاصر، سال دوم، شماره 19.
-     مدرس خیابانی تبریزی، محمدعلی (1369)، ریحانه الادب، تهران: خیام.
-     مدنی، جلال الدین،1380، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، اسلامی.
-     مطهری، مرتضی (1374)، نهضت‌های اسلامی در صد ساله­ی اخیر، تهران: صدرا.
-     ناظم­الاسلام کرمانی، محمدبن­علی (1376)، تاریخ بیداری ایرانیان، ج 2، تهران: پیکان.
-     نجفی، موسی (1378)، مقدمه تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران (دین، دولت، تجدد)، تهران: منیر.
-     نجفی اصفهانی، نورالله (1384)، رساله مکالمات مقیم و مسافر، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
-     نیازمند، رضا (1383)، شیعه در تاریخ ایران، تهران، حکایت قلم نوین.
-     Bill, James, The politic of Iran:Groups, Classes and Modernization, Columbia, Bell Howell, 1972