بازنمایی نقش حوزه علمیه شهر قم در ظهور گفتمان اسلام سیاسی در دوره پهلوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

عضو هیأت علمی دانشگاه بیرجند

چکیده

نقش شهر قم به عنوان مرجع تولید کننده دانش دینی در تحولات دوران معاصر ایران بسیار زیاد است. با توجه به پس زمینه‌های مذهبی شهر قم، شاهد رشد دو فرا روایت در فضای کالبدی این شهر هستیم. یکی فراروایت سنت‌گرایی دینی و دیگری فرا روایت اسلام سیاسی- انقلابی. هرچند در ابتدا فرا روایت سنت‌گرایی دینی بر فضای حوزه علمیه قم حاکم بود؛ اما بتدریج شاهد هژمونیک شدن روایت اسلام سیاسی- انقلابی نه تنها در فضای سیاسی شهر قم، بلکه در فضای سیاسی ایران عصر پهلوی هستیم. سوال نوشتار حاضر این است که علل تحول و تکامل فراروایت اسلام سنتی به اسلام سیاسی- انقلابی در فضای فکری حوزه علمیه قم چیست؟ نگارندگان با تکیه بر نظریه ساخت‌یابی گیدنز بر این باورند که هرچند ساختار اجتماعی و سیاسی دوره پهلوی دوم در تغییر رویکرد حاکم بر حوزه علمیه قم ‌تاثیر داشته اما عامل اصلی این تحول، نقش موثر علمای دینی به ویژه امام خمینی به عنوان کارگزاران حوزه علمیه بوده است. نوشتار حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی بر آن است تا نحوه تغییر گفتمان حوزه از گفتاری سنت گرا به گفتاری انقلابی و ارائه قرائتی حداکثری از اسلام به عنوان راه و روش مبارزه را از یک سو و از سوی دیگر تغییر در رهبری حوزه و نقش برجسته امام خمینی در ارائه قرائتی انقلابی از اسلام سیاسی را مورد بررسی قرار دهد.

کلیدواژه‌ها


-   اربطیان، حسن (1385)، سیر تحولات ساختار، معرفتی در حوزه‌های علمیه، معرفت، شماره 103، صفحات 10 تا 22.
-   استونز، راب (1379)، مبتکران بزرگ جامعه شناسی، مهرداد میردامادی، تهران: نشر مرکز.
-   آبراهامیان، یرواند (1391)، ایران بین دو انقلاب، چاپ هجدهم، تهران: نشر نی.
-   بصیرت منش، حمید (1376)، علما و رژیم رضاشاه: نظری بر عملکرد سیاسی- فرهنگی روحانیون در سال‌های ۱۳۰۵ـ ۱۳۲۰ش، تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج.
-   پارکر، جان (1386)، ساخت یابی، ترجمه حسین قاضیان، تهران: نشر نی.
-   پدرام، مسعود (1382)، روشنفکران دینی و مدرنیته در ایران پس از انقلاب، تهران: انتشارات گام نو.
-   جعفری هرندی، محمد و رسولی‌پور، مرتضی (1385)، مروری بر تاریخ حوزه‌های علمیه، مرجعیت شیعه و فعالیت سیاسی علمای قم، نشریه تاریخ معاصر ایران، شماره 39، پاییز، صفحات 216 تا 175.
-   جعفریان، رسول (1381)، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی- سیاسی ایران سال‌های 1357-1320، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
-   جلایی پور، حمید رضا (1387)، نظریه‌های متأخر جامعه شناسی، تهران: نشر نی.
-   حائری یزدی، مهدی (1381)، خاطرات مهدی حائری یزدی، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران: کتاب نادر.
-   حائری، عبدالهادی (1392)، تشیع و مشروطیت، تهران: امیرکبیر.
-   خمینی، روح الله (1375)، ولایت فقیه، تهران: مؤسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی.
-   خمینی، روح الله (1376)، کشف الاسرار، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.
-   دلال موسوی، سید محمود و بهرامی خشنودی، مرتضی (1384)، حاکمان قم، قم: نشر زائر.
-   دوانی علی (1388)، نهضت روحانیون ایران، ج 1 و 3 و 4 ، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-   ریتزر، جورج (1374)، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی.
-   زیباکلام، صادق (1378)، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، تهران: انتشارات روزنه.
-   سعید، بابی (1379)، هراس بنیادین، اروپا مداری و ظهور اسلام‌گرایی، ترجمه غلامرضا جمشیدیها و موسی عنبری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-   سلطانی طباطبایی، محمد (1370)، مصاحبه با آیت الله سید محمد باقر سلطانی طباطبایی، مجله حوزه، شماره 43-44.
-   شریف رازی، محمد (1354)، آثار الحجة یا تاریخ و دائرة المعارف حوزه علمیه قم، قم: بی جا.
-    شمس، محمدکاظم؛ اشرفی، عبدالهادی و جواد آهنگر (1383)، اهتمام آیت اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری در تأسیس و حراست از حوزه علمیه قم، قم: بوستان کتاب قم.
-   عرب زاده، ابوالفضل (1383)، جغرافیای تاریخی قم، قم: نشر زائر.
-   علوی طباطبائی، حسین (1341)، خاطرات زندگی آیت الله بروجردی، تهران: چاپ و انتشارات اطلاعات.
-   عیوضی، محمد رحیم و هراتی، محمدجواد (1390)، درآمدی تحلیلی بر انقلاب اسلامی ایران، قم: نشر معارف.
-   فلسفی، محمد تقی (1376)، خاطرات و مبارزات حجه الاسلام فلسفی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-   قوامی، سید صمصام الدین (1393)، مدیریت امام خمینی، قم: انتشارات یاس نبی.
-   کرایب، یان (1385)، نظریه اجتماعی مدرن از پارسونز تا هابرماس، عباس مخبر، تهران: نشر آگاه.
-   کریمی، علیرضا (1378)، رژیم شاه و آزمون‌گیری از طلاب، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-   کسل، فیلیپ (1383)، چکیده آثار آنتونی گیدنز، حسن چاوشیان، تهران: انتشارات ققنوس.
-   کوچک زاده، محمدرضا (1380)، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، قم: انشراح.
-   گرامی، محمدعلی (1381) خاطرات آیت الله محمد علی گرامی، تهران: مرکزاسنادانقلاب اسلامی.
-   گیدنز، آنتونی (1371) جامعه شناسی، ترجمه منوچهرصبوری، تهران: نشر نی.
-   گیدنز، آنتونی (1379)، سیاست، جامعه شناسی و نظریه اجتماعی، ترجمه منوچهرصبوری، تهران: انتشارات نشر نی.
-   مقصودی، مجتبی (1386)، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران 57-1320، چاپ سوم، تهران: انتشارات روزنه.
-   مکی، حسین (1362)، تاریخ بیست ساله، جلد چهارم، تهران: انتشارات علمی.
-   ملکوتیان، مصطفی (1389)، ایدئولوژی و رهبری و تأثیر آن بر پیروزی سریع، ثبات پایدار و بازتاب انقلاب اسلامی، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره چهلم، شماره2.
-   منظورالاجداد، محمد حسین (1379)، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی 1339-1292 شمسی، تهران: شیرازه.
-   موحد، محمدعلی (1378)، خواب آشفته نفت، تهران: کارنامه.
-   نراقی، احسان (1385)، ازکاخ شاه تا زندان اوین، تهران: نشر رسا.
-   واعظ زاده خراسانی، محمد (1385)، زندگی آیت الله العظمی بروجردی، تهران: جامعه جهانی تقریب مذاهب اسلامی معارف فرهنگی.
-   Ghods, m.reza (1989), Iran in the twentied century, A political History, Bouldre, lynne Rienner publishers, p200.
-   Giddens, A (1984), The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration, Cambridge Polity Press.