تحلیل چشم‌انداز سیاسی و راهبرد دوگانة شاه در مواجهه با انقلاب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار ، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران

چکیده

مواجهة شاه با انقلاب اسلامی نه ناآگاهانه و نه توأم با دودلی بود، بلکه بر اساس چشم‌انداز سیاسی شاه طراحی شده و مبتنی بر راهبردی دوگانه بود. با مطالعة چشمانداز و نیز منطق سیاسی شاه و با استفاده از روش تحلیل موقعیت به این نتیجه می‌رسیم که شاه در مقابل خود، دو دسته دشمن را تصور می‌کرد، یکی دشمنان قوی که از نظر وی، دولت‌های آمریکا و انگلیس بودند و دیگری، دشمنان ضعیف که شامل همة دشمنان داخلی شاه می‌شد. راهبرد دوگانه به شاه حکم می‌کرد که در برابر دشمنان قوی کرنش کند، چون خود را در مقابل آنان ناتوان می‌دید و امکان مقابله نداشت؛ ولی در مقابل دشمنان ضعیف، شدت عمل به‌خرج دهد. باز کردن فضای سیاسی در سال 56 و سپس سرکوب مخالفان از دی ماه همان سال، کاملا مطابق با آن راهبرد برنامه‌ریزی شده بود. همچنین به‌کار گماردن دولت آشتی ملی جعفر شریف‌امامی در سال 57 و سپس کشتار ددمنشانه تظاهرکنندگان در 17 شهریور تنها با فاصله 11 روز، فقط بر مبنای این راهبر دوگانه قابل توضیح است. مطالعه دقیق تاریخ انقلاب اسلامی به ما نشان می‌دهد که شاه در طول دوران انقلاب همواره این راهبرد را به‌کار می‌گرفت و واکنش‌های خود را بر اساس آن انتخاب می‌کرد.

کلیدواژه‌ها


-   اشرف، احمد و بنوعزیزی، علی (1387)، طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران: نیلوفر.
-   آبراهامیان، یرواند (1394)، مردم در سیاست ایران: پنج پژوهش موردی، ترجمه بهرنگ رجبی، تهران: چشمه.
-   بازرگان، مهدی (1363) ، انقلاب در دو حرکت، تهران: مؤلف.
-   برژینسکی، زبیگنیو (1372)، «اسرار دیگری از سقوط شاه و توطئه برای کودتا در ایران» در خاطرات دو سفیر: اسراری از سقوط شاه و نقش پنهان آمریکا و انگلیس در ایران، ترجمه محمود طلوعی، تهران: علم، 511-573.
-   پارسونز، آنتونی (1372)، «غرور و سقوط» در خاطرات دو سفیر: اسراری از سقوط شاه و نقش پنهان آمریکا و انگلیس در ایران، ترجمة محمود طلوعی، تهران: علم، 257-443.
-   پهلوی، محمدرضا (1371)، پاسخ به تاریخ، به کوشش شهریار ماکان، (تهران: نشر البرز،1371).
-   ثابتی، پرویز (1390)، در دامگه حادثه: بررسی علل و عوامل فروپاشی حکومت شاهنشاهی، گفتگویی با پرویز ثابتی، گفتگو از عرفان قانعی‌راد، لس‌آنجلس: شرکت کتاب0.
-   حسینی‌زاده، سید محمدعلی (1389)،  اسلام سیاسی در ایران، قم: انتشارات دانشگاه مفید.
-   خمینی، سید روح‌الله، صحیفة امام خمینی، ج 1-21 دسترسی در سایت :
http://farsi.rouhollah.ir/library-index#sahifeh
-   زاهدی، اردشیر (1381)، اردشیر زاهدی و اشاراتی به رازهای ناگفته، به کوشش عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی، تهران: پیکان.
-  سولیوان، ویلیام (1372)، «مأموریت در ایران» در خاطرات دو سفیر: اسراری از سقوط شاه و نقش پنهان آمریکا و انگلیس در ایران، ترجمة محمود طلوعی، تهران: علم، 15-255.
-   شریف‌امامی (1380)، جعفر، خاطرات جعفر شریف‌امامی، ویراستار: حبیب لاجوردی، طرح تاریخ شفاهی ایران، مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد، تهران: سخن.
-   شوکراس، ویلیام (1370)، آخرین سفر شاه، ترجمة عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی، تهران: البرز.
-   عاقلی، باقر (1369)، روزشمار تاریخ ایران، تهران: گفتار، ج 1-2.
-   عالیخانی، علینقی (1393)، اقتصاد و امنیت: گفتگو با علینقی عالیخانی، به کوشش حسین دهباشی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانة ملی.
-   علم، امیراسداله (1371)، یادداشت‌های علم: متن کامل دست‌نوشته‌های امیراسداله علم، ویراستة علینقی عالیخانی، تهران: کتاب‌سرا، ج1.
-   علم، امیراسداله (1380)، یادداشت‌های علم: متن کامل، ویراستة علینقی عالیخانی، تهران: مازیان، معین، ج2.
-   علم، امیراسداله (1380)، یادداشت‌های علم، ویراستة علینقی عالیخانی، تهران: کتاب‌سرا، ج4.
-   علم، امیراسداله (1386)، یادداشت‌های علم، ویراستة علینقی عالیخانی، تهران: کتاب‌سرا، ج6.
-   فردوست، حسین (1382)، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران: اطلاعات.
-   قره‌باغی، عباس (1365)، اعترافات ژنرال: خاطرات ارتشبد عباس قره‌باغی، آخرین رئیس ستاد بزرگ‌ارتشتاران و عضو شورای سلطنت (مرداد ـ بهمن 57)، تهران: نشر نی.
-   کارتر، جیمی (1372)، «داستان سقوط شاه از زبان کارتر» در خاطرات دو سفیر: اسراری از سقوط شاه و نقش پنهان آمریکا و انگلیس در ایران، ترجمة محمود طلوعی، تهران: علم، 447-461.
-   میلانی، عباس (1380)، معمای هویدا، تهران: اختران.
-   میلانی، عباس (1392)،  نگاهی به شاه، تورنتو: پرشین سیرکل.
-   نجاتی، غلامرضا (1379)، تاریخ سیاسی بیست و پنج سالة ایران: از کودتا تا انقلاب، تهران: رسا، ج 1-2.
-   ونس، سایروس (1372)، «علل و نتایج سقوط شاه از زبان وزیر خارجة سابق آمریکا» در خاطرات دو سفیر: اسراری از سقوط شاه و نقش پنهان آمریکا و انگلیس در ایران، ترجمة محمود طلوعی، تهران: علم، 463-510.
-   هایزر، رابرت (1393)، مأموریت در تهران: خاطرات ژنرال هایزر، ترجمة علی اکبر عبدالرشیدی، تهران: اطلاعات.
-   هویدا، فریدون (1365)، سقوط شاه، ترجمه ح. ا. مهران، تهران: اطلاعات.
-   یزدی، ابراهیم (1379)، آخرین تلاش‌ها در آخرین روزها: مطالبی ناگفته پیرامون انقلاب اسلامی ایران، تهران: قلم، ویرایش دوم.