تبیین فرآیند و عوامل مؤثر بر علل همگرایی و واگرایی جریان روشنفکری دینی لیبرال نسبت به نهضت ( اسلامی) و انقلاب اسلامی (از 1340 تا خرداد1360 )

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیإت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه بوعلی سینا ، همدان، ایران

2 دانشجوی دکترای تاریخ انقلاب اسلامی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

در تاریخ مبارزات مردم ایران که به پیروزی انقلاب اسلامی انجامید احزاب و گروه‌های متعدد با گرایش‌های فکری متفاوت نقش‌آفرینی کردند. نقش‌آفرینی که برآیند بسترهای متفاوت سیاسی و بازتاب شرایط عینی و ذهنی حاکم بر جامعه بود. در این راستا جریان روشنفکری دینی لیبرال یکی از جریان-های سیاسی-مذهبی و فرهنگی به نسبت تأثیر‌گذار در فرآیند پیروزی انقلاب اسلامی بود که با جلوه‌های مختلف به همگرایی با نهضت اسلامی پرداخت و در جریان مشارکت در سیستم سیاسی جدید نقش محوری را ایفا‌ نمود. اما بی‌درنگ در جریان نهادسازی و تثبیت نظام جمهوری اسلامی بنا به دلایلی با سایر جریان‌های سیاسی با چالش‌های نظری جدی مواجهه‌شد که همین امر سبب شد تا با ترک عرصه‌ی سیاست به واگرایی از جمهوری اسلامی روی آورد که در این راستا نگارندگان با تبیین رفتار سیاسی این جریان، محور اصلی این رفتارهای متفاوت را در زمینه همگرایی به دلایل مختلفی که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از؛ افکار و آرمان‌های این جریان مبنی بر اعتقاد به تز دخالت دین در سیاست و تجربیات آنان از همکاری‌های گذشته‌ی روشنفکران و روحانیون و سرانجام به‌دست‌گرفتن قدرت توسط روشنفکران و... و در زمینه واگرایی به مسئله‌ی محوری تناقض حکومت جدید با تفکرات و حکومت آرمانی مورد نظر این طیف که سال‌ها برای آن تئوری‌پردازی ایدئولوژیک کرده‌بودند و همچنین عدم‌توانایی آنان در بسیج سیاسی توده‌ها و عدم‌ارائه یک ایدئولوژی ثابت و برنامه مدون برای دوران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیر اندیشه و شخصیت کاریزمایی امام خمینی در میان توده‌های مردم و... مربوط می‌دانند.

کلیدواژه‌ها


-  آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام­خمینی: 17 جلسه گفتگو با مهندس عزت­الله سحابی، به اهتمام دکتر حمید بصیرت­منش، بی­تا.
-  امام­خمینی، سید­روح الله (1379)، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام­خمینی، ج 22.
-  احمدی، محمد (1380)، نهضت­آزادی و انقلاب­اسلامی، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس،241-240 و 81.
-  امیری، جهاندار (1383)، روشنفکری و سیاست، تهران: مرکز اسناد انقلاب­اسلامی.
-  امیری، جهاندار (1389)، روشنفکری دینی لیبرال یا دین­مدار، تهران: مرکز اسناد انقلاب­اسلامی.
-  بازرگان، مهدی (1350)، مدافعات، تهران: مدرس.
-  بازرگان، مهدی (1363)، انقلاب ایران در دو حرکت، تهران: مؤلف.
-  بازرگان، مهدی (1377-1375)، شصت سال خدمت و مقاومت، تهران: رسا، 2ج.
-  بازرگان، مهدی (1391)، مباحث بنیادین، مجموعه آثار(1)، تهران: بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان.
-  بازرگان، مهدی (بی­تا)، مباحث علمی، اجتماعی، اسلامی، مجموعه آثار (8)، تهران: شرکت سهامی انتشار.
-  بازرگان، مهدی (1391)، انقلاب­اسلامی ایران(3)، مجموعه آثار(24)، تهران: شرکت سهامی انتشار.
-  بازرگان، مهدی (1392)، پدیده پیامبری، مجموعه آثار(27)، تهران: بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان.
-  بازرگان، مهدی (1389)، انقلاب­اسلامی ایران(1)، مجموعه آثار(22)، تهران: بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان.
-  برزین، سعید (1374)، زندگی­نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، تهران: مرکز.
-  برزین، سعید (1373)، «حکومت قانون و دموکراسی»، ترجمه بهمن جبروتی، ماهنامه کیان، سال چهارم، ش22، 18-16.
-  بروجردی، مهرزاد (1378)، روشنفکران ایرانی و غرب، ترجمه مهشید شیرازی، تهران: نشر و پژوهش فروزان روز.
-  بشیریه، حسین(1381)، دیباچه­ای بر جامعه­شناسی سیاسی ایران، تهران: مؤسسه نگاه معاصر.
-  بصیرت­منش، حمید (1377)، علما و رژیم رضا شاه، تهران: نشر عروج.
-  بنی­صدر، ابوالحسن(1380)، درس تجربه، تهران: انقلاب­اسلامی، 2ج.
-  بیل، جیمز و راجر لویس، ویلیام (1372)، مصدق. نفت. ناسیونالیسم ایرانی، ترجمه عبدالرضا هوشنگ­مهدوی و کاوه بیات، تهران: نشر گفتار.
-  پدرام، مسعود (1382)، روشنفکری دینی و مدرنیته در ایران پس از انقلاب­اسلامی، تهران: گام­نو.
-  پهلوان، چنگیز(1372)، «توسعه، مدرنیته و مشارکت روشنفکران»، ماهنامه کیان، سال سوم، ش13، 39-30.
-  جعفریان، رسول (1391)، جریان­ها و جنبش­های مذهبی سیاسی ایران، تهران: علم.
-  جواهری، میکائیل (1393)، بهائیت پاد جنبش تجدید حیات ملت ایران، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش­های سیاسی.
-  -چمن­خواه، لیلا (1391)، بهائیت و رژیم پهلوی، تهران: نگاه معاصر.
-  رضوی، مسعود (1376)، هاشمی و انقلاب، تهران: همشهری، چ2.
-  روح­بخش، رحیم (1382)، تعامل نهضت­آزادی با مرجعیت و نهضت­آزادی، تهران: صمدیه.
-  روزنامه اطلاعات، اسفند 1359.
-  روزنامه انقلاب­اسلامی، فروردین 1360.
-  روزنامه جمهوری اسلامی، تیر 1360.
-  روزنامه کیهان، بهمن 1358.
-  روزنامه میزان، شهریور و بهمن 1359، فروردین و خرداد 1360.
-  موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی(1385)، سازمان مجاهدین خلق؛ پیدایی نافرجام (84-1344)، تهران: گرداوری موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 3ج.
-  سحابی، عزت­الله (1388). نیم­قرن خاطره و تجربه، تهران: فرهنگ صهبا، ج1.
-  سیاوشی، سوزان (1380)، لیبرال ناسیونالیسم در ایران، ترجمه علی­محمد مقدسی، تهران: باز.
-  سیک، گری (1384)، همه­چیز فرو می­ریزد، ترجمه علی بختیاری­زاده، تهران: مرکز اسناد انقلاب­اسلامی.
-  شفیعی­فر، محمد (1378)، درآمدی بر مبانی انقلاب­اسلامی، بی­جا: نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه­ها.
-  شیخ­فرشی، فرهاد (1381)، روشنفکری دینی و انقلاب­اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-  صفار هرندی، مرتضی (1391)، نیمه­پنهان: نقش­آفرینان عصر تاریکی، تهران: کیهان، ج9.
-  صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون­اساسی (1364)، تهران: اداره کل امور فرهنگی مجلس شورای اسلامی، 31ج.
-  ظریفی­نیا، حمیدرضا (1378)، کالبدشکافی جناح­های سیاسی در ایران 78-1358، تهران: انتشارات آزادی اندیشه.
-  غنی­نژاد، موسی (1377)، تجدد طلبی و توسعه در ایران معاصر، تهران: نشر مرکز.
-  فوزی، یحیی (1388 الف)، اندیشه سیاسی در ایران بعد از اسلام، تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
-  فوزی، یحیی (1388ب)، تحولات سیاسی-اجتماعی بعد از انقلاب­اسلامی در ایران، تهران: عروج، 2ج.
-  قریشی، فردین (1384)، بازسازی اندیشه دینی در ایران، تهران، قصیده.
-  کاظمی، عباس (1383)، جامعه­شناسی روشنفکری دینی در ایران، تهران: طرح نو.
-  مجموعه اسناد نهضت آزادی (1362-1361)، تهران: نهضت آزادی ایران، ج11-1.
-  محمدی­عراقی، محمد شهاب­الدین (1383)، بررسی علل ناکامی نخبگان لیبرال-اسلامی در حفظ قدرت پس از انقلاب، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، 96-95.
-  موسوی­اردبیلی، عبدالکریم (1377)، غائله چهاردهم اسفند 59، تهران: نجات.
-  میثمی، لطف­الله (1381)، خاطرات مهندس لطف­الله میثمی: آنها که رفتند، تهران: صمدیه،2ج.
-  نجاتی، غلامرضا (1377)، تاریخ 25 ساله ایران، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 2ج.
-  نهضت­آزادی ایران (1363)، تحلیلی پیرامون دانشگاه قبل و بعد از انقلاب، تهران: نراقی.
-  هاشمی رفسنجانی، اکبر (1376)، دوران مبارزه، تهران: دفتر نشر معارف اسلامی، 2ج.
-  هاشمی رفسنجانی، اکبر (1378)، عبور از بحران، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب.
-  یاحسینی، قاسم (1390)، همگام با آزادی، قم: صحیفه خرد.
-  یثربی، سید­یحیی (1382)، ماجرای غم­انگیز روشنفکری در ایران، تهران: انتشارات دانش و اندیشه معاصر.
-  یزدی، ابراهیم (1379)، آخرین تلاش­ها در آخرین روزها، تهران: قلم.
-  یزدی، ابراهیم (بی­تا)، شصت سال صبوری و شکوری، تهران: کویر،3 ج،
-  یزدی، ابراهیم (1385)، «امام، روحانیت، روشنفکری»، ماهنامه بازتاب اندیشه، ش75، 49.
-  یزدی، ابراهیم (1386)، روشنفکری دینی و چالش­های جدید، تهران: کویر.
-  یوسفی­اشکوری، حسن (1379)، در تکاپوی آزادی، تهران: قلم، ج 2.
-  Chehabi, H.E. (1991). Iranian politics and religious modernism: the liberation movement of Iran under the shah and Khomeini, New York, Cornell University.