مبانی فکری نهضت آزادی در حوزه دین و سیاست؛ با تاکید بر اندیشه مهندس بازرگان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری انقلاب اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی

2 استادیار دانشگاه معارف اسلامی

چکیده

با ایجاد فضای باز سیاسی پس از شهریور 1320 جریان‌ها و گروه‌های مختلفی با تمسک به اندیشه دینی و تلفیق آن با دستاوردهای غربی، به ارائه اندیشه نوین دینی پرداختند که بیشتر این اندیشه‌ها وامدار تفکرات غرب‌گرایانه بودند. از جمله این جریان‌ها، نهضت آزادی به رهبری مهندس بازرگان بود. پژوهش حاضر با کالبد شکافی نگاه معرفت‌شناختی نهضت آزادی به دین و سیاست، نقطه گسست این جریان را از اسلام ناب محمدی در زیربنایی‌ترین مقولات نظری جستجو می‌کند. بر این اساس، مسئله اصلی این تحقیق، بررسی مبانی فکری نهضت آزادی در حوزه اندیشه دینی است. در واقع تبیین دقیق و نقد کامل اسلام‌گرایی از دیدگاه نهضت آزادی با محوریت اندیشه بازرگان مورد توجه است که پژوهش حاضر را از سایر نوشته‌ها در این زمینه متمایز می‌کند.
به نظر می‌رسد وجود اندیشه‌های التقاطی در جامعه اسلامی، منجر به ایجاد چالش‌های ایدئولوژیکی شده است که پرداختن به چنین موضوعاتی حائز اهمیت می‌گردد. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که نهضت آزادی با محدود ساختن گستره نگاه دینی خود بر تجربه بشری و عقل ابزاری و محروم نمودن خود از معارف خطا ناپذیر وحی، به دامان ایدئولوژی‌های غربی افتاده و به جهت تأکید مفرط در بهره‌گیری از آموزه‌های سیانتیستی و پوزیتیویستی، مبانی دین را به محاق می‌برد و در نهایت در وادی سکولاریسم و لیبرالیسم به دین حداقلی بسنده می‌نماید.
رویکرد روش‌‌شناسانه تحقیق، تبیین و تحلیل محتوای کیفی است که بر اساس آن، آثار مربوط به این جریان، به ویژه مهندس بازرگان به عنوان ایدئولوگ نهضت آزادی مورد تحلیل قرار می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها


-   بازرگان، مهدی (1340)، خودجوشی، تهران: بی‌نا.
-   بازرگان، مهدی (1342)، راه طی شده، تهران: شرکت سهامی انتشار.
-   بازرگان، مهدی (1343)، چهارمقاله، تهران: شرکت سهامی انتشار.
-   بازرگان، مهدی (1363)، انقلاب ایران در دو حرکت، تهران: ناشر مؤلف.
-   بازرگان، مهدی (1364)، بازیابی ارزش‌ها، تهران، ناشر مؤلف.                                          
-   بازرگان، مهدی (1374)، «آخرت و خدا هدف بعثت انبیا»، ماهنامه کیان، آذر؛ دی؛ بهمن، ش 28.
-   بازرگان، مهدی (1338)، مسلمان اجتماعی و جهان، قم: نشر قیام.
-   بازرگان، مهدی، «ب» (1344)، ذره بی‌انتها، تهران: نشر علمی فرهنگی.
-   بازرگان، مهدی، «ج» (1344)، نیک­نیازی، تهران: شرکت سهامی نشر.
-   بازرگان، مهدی (بی‌تا)، راه بی‌انتها، تهران: انتشارات جهان‌آرا.
-   بازرگان، مهدی، مجموعه آثار علمی اسلامی مهندس مهدی بازرگان، ج1؛ ج2 (1377)؛ ج7؛ ج8 (1378)، تهران: شرکت سهامی انتشار.
-   بازرگان، مهدی، «الف» (1344)، دل ‌و دماغ، تهران: شرکت سهامی انتشار.
-   باقرزاده، محمدرضا (پائیز 1384)، اندیشه جهان‌شمولی حقوق بشر، کتاب نقد دین و دنیا، ش 36.
-   جعفری، محمدتقی (1388)، فلسفه دین، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-   خسروپناه، عبدالحسین (1389)، آسیب­شناسی دین پژوهی معاصر، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-   خطیبی­کوشک، محمد (1385)، بررسی تطبیقی جامعه اسلامی و جامعه مدنی، قم: پژوهشکده تحقیقات اسلامی.
-   خمینی، روح الله (1378)، صحیفه امام، ج 1؛ 2؛ 7؛ 8؛ 10؛ 11؛ 15؛ 21، مجموعه بیانات و اطلاعیه­های امام خمینی(ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثا امام خمینی.
-   داوری اردکانی، رضا (1364)، ناسیونالیسم حاکمیت ملی و استقلال، اصفهان: انتشارات پرسش.
-   زرشناس شهریار (1377)، اشاراتی درباره لیبرالیسم در ایران، تهران: انتشارات کیهان.
-   زرشناس، شهریار (1373)، تأملاتی درباره جریان روشنفکری در ایران، تهران: انتشارات برگ.
-   قیصری، علی (1383)، روشنفکران ایران در قرن بیستم، محمد دهقانی، تهران: انتشارات هرمس.                                                       
-   کاظمی، عباس (1383)، جامعه شناسی روشنفکری دینی در ایران، تهران، نشر طرح نو.                                                                    
-   مطهری، مرتضی (1350)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج 5، قم: انتشارات دارالعلم.
-   نهضت آزادی ایران (10/1364)، «پایان عادلانه جنگ بی‌پایان».
-   نهضت آزادی ایران (30/10/1366)، پیرامون ولایت مطلقه فقیه یا (انقلاب چهارم).
-   نهضت آزادی ایران (5/12/1367)، تجربه ده‌ساله انقلاب اسلامی ایران (به مناسبت 22 بهمن).
-   نهضت آزادی ایران (بهار 1362)، یادنامه بیستمین سالگرد نهضت آزادی، تهران: نهضت آزادی ایران.
-   نهضت آزادی ایران،  اسناد نهضت آزادی ایران، ج1 (1361)؛ ج11 (1362)، تهران: دفتر نهضت آزادی ایران.
-   نهضت آزادی ایران (1367)، تفصیل و تحلیل ولایت مطلقه فقیه.
-   هانیز، جفی (1378)، «قدرت نرم و سیاست‌گذاری در حوزه سیاست خارجی»؛ مجموعه مقالات برگزیده همایش بسیج نرم جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات نیروی مقاومت بسیج.
-   همتی، همایون (پاییز 1375)، «سکولاریزم و اندیشه دینی در جهان معاصر»، پژوهشنامه قبسات، سال اول، شماره اول.
-   یزدی، ابراهیم (آذر 1386)، «روشنفکری دینی و سکولاریزم»، ماهنامه آئین، ش 9.