مشروطیت و جمهوری اسلامی: نظریه سیاسی شیعه در گذار از تقابل سنت و تجدد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی/دانشگاه تبریز

چکیده

رویارویی جامعه ایرانی با جهان جدید، واکنش‌های فکری و سیاسی مختلفی را در سده اخیر تاریخ ایران برانگیخته و زمینه‌ساز دو انقلاب بزرگ مشروطیت و انقلاب اسلامی بوده است. این واکنش‌ها را به مثابه یک زمینه کلی به سه دسته واکنش‌های حکومت، روشنفکران غیردینی و علمای دینی می‌توان تقسیم‌بندی کرد که نظریه سیاسی جدید علمای شیعه در انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی در تقابل یا تعامل با آنها شکل می‌گیرد. بر این اساس، سؤال این است که رابطه میان بستر یا زمینه واقعیت اجتماعی– سیاسی با تحول نظریه سیاسی علمای شیعه همچون آیت الله نائینی و امام خمینی(ره) در عصر قاجار و پهلوی چگونه بوده است؟ در این مقاله با بهره‌گیری از روش تفسیری و  الگوی نظری جامعه شناسی معرفت ماکس شلر، ضمن تمرکز بر روی واکنش‌های فکری- سیاسی طیف‌های مختلف روشنفکران و علمای دینی نسبت به مسائل جامعه ایرانی در جهان جدید، به دنبال تأیید این فرضیه هستیم که نظریه سیاسی علمای شیعه به‌ویژه در اندیشه آیت الله نائینی و امام خمینی(ره) در واکنش به زمینه‌ها و شرایط خاص جامعه شیعی ایران در عصر قاجاری و پهلوی، هر کدام برای رویارویی با مسائل و فائق آمدن بر بحران‌های فکری- سیاسی جامعه شیعی ایران معاصر، در صدد فرارفتن از تقابل ظاهرگرایانه میان سنت‌گرایی دینی و تجددگرایی غربی بوده‌اند. بدین ترتیب با ارائه تحلیلی از سیر تحول نظریه سیاسی شیعی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، استدلال می‌شود که علمایی همچون آیت الله نائینی و امام خمینی(ره) با نظر به شرایط زمینه‌‌ای، نوع و شدت بحران‌های فکری و سیاسی عصر قاجاری و پهلوی، به صورت‌بندی نظریه سیاسی شیعه و تحول آن متناسب با مقتضیات شرایط زمانی پرداخته‌اند. نظریه سیاسی شیعه بدین ترتیب در صدد فراروی از تقابل میان ظاهرگرایی سنت‌گرایانه و تجددگرایانه به سوی پیوند میان دین و مردم‌سالاری بوده است.

کلیدواژه‌ها


-    احتشام السلطنه (1366)، خاطرات احتشام السلطنه، به کوشش سید محمد مهدی موسوی، تهران: نشر زوار.
-    امام خمینی، سید روح الله الموسوی (1357)، ولایت فقیه (حکومت اسلامی)، تهران: انتشارات امیر کبیر.
-    امام خمینی، سید روح الله الموسوی (1361)، صحیفه نور، جلد2، تهران: انتشارات سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
-    امام خمینی، سید روح الله الموسوی (1390 ق)، تحریرالوسیله، الجزئ الاول، عراق: نجف، مطبعه الآداب.
-    احمدی، علی (1383)، مجمع تشخیص مصلحت نظام، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی ایران.
-    آبراهامیان، یرواند (1377)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران: نشر نی.
-    آجدانی، لطف الله (1383)، علما و انقلاب مشروطیت ایران، تهران: نشر اختران.
-    آجودانی، ماشاء الله (1382)، مشروطه ایرانی، تهران: نشر اختران.
-    آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1355)، مقالات فارسی، به کوشش ح. محمد زاده صدیق، تهران: انتشارات نگاه.
-    آدمیت، فریدون (1351)، اندیشه ترقی و حکومت قانون، تهران: انتشارات خوارزمی.
-    آدمیت، فریدون (1355)، ایدئولوژی مشروطیت، تهران: نشر روشنفکران.
-    پالمر، ریچارد.ا (1384)، علم هرمنوتیک، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، تهران: نشر هرمس.
-    تبریزی، محمد حسین بن علی اکبر (1374)، کشف المراد من المشروطه و الاستبداد، تصحیح غلامحسین زرگری نژاد در رسائل مشروطیت، تهران: نشر کویر.
-    ترکمان، محمد (1362)، رسائل، اعلامیه ها، مکتوبات و روزنامه شهید شیخ فضل الله نوری، تهران: نشر رسا.
-    حائری، عبدالهادی (1360)، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران: نشر امیر کبیر.
-    حلبی، علی اصغر (1382)، تاریخ نهضت‌های دینی- سیاسی معاصر، تهران: انتشارات زوار.
-    خلخالی، عمادالعلماء (1374)،در بیان سلطنت مشروطه و فواید آن، تصحیح غلامحسین زرگری نژاد در رسائل مشروطیت، تهران: نشر کویر.
-    خوندزاده، میرزا فتحعلی (1357)، الفبای جدید و مکتوبات، به کوشش حمید محمد زاده و حمید آراسلی، تبریز: انتشارات احیاء.
-    درخشه، جلال (1381)، گفتمان سیاسی شیعه در ایران معاصر، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
-    رحمانیان، داریوش (1382)، تاریخ علت شناسی انحطاط و عقب‌ماندگی ایرانیان و مسلمین، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
-    زرگری نژاد، غلامحسین (1374)، رسائل مشروطیت: 18 رساله و لایحه درباره مشروطیت، تهران: نشر کویر.
-    سعید، بابی (1379)،هراس بنیادین: اروپا محوری و ظهور اسلام سیاسی، ترجمه غلامرضا جمشیدیها و موسی عنبری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-    فیرحی، داوود (1390)، فقه و سیاست در ایران معاصر: فقه سیاسی و فقه مشروطه، تهران: نشر نی.
-    کاشانی، ملا عبدالرسول (1374)، رساله انصافیه، تصحیح غلامحسین زرگری نژاد در رسائل مشروطیت، تهران: نشر کویر.
-    کدیور، جمیله (1378)، تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران، تهران: نشر طرح نو.
-    کسروی، احمد (1370)، تاریخ مشروطه ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
-    کلونباخ، هوبرت (1390)، مبانی جامعه شناسی معرفت، ترجمه کرامت اله راسخ، تهران: نشر نی.
-    کواکبی، عبدالرحمن (1378)، طبایع الاستبداد یا سرشت‌های خودکامگی، ترجمه عبدالحسین میرزای قاجار، نقد و تصحیح محمد جواد صاحبی، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
-    نائینی، میرزا محمدحسین (1382)، تنبیه الامه و تنزیه المله، تحقیق و تصحیح سید جواد ورعی، قم: انتشارات بوستان کتاب.
-    نجفی اصفهانی، روح الله (1374)، مکالمات مقیم و مسافر، تصحیح غلامحسین زرگری نژاد در رسائل مشروطیت، تهران: نشر کویر.
-    نجفی مرندی، ابوالحسن (1374)، دلایل براهین الفرقان، تصحیح غلامحسین زرگری نژاد در رسائل مشروطیت، تهران: نشر کویر.
-    نجفی، موسی (1374)، تأملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی، جلد2، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.  
-    نوری، شیخ فضل الله (1374)، رساله حرمت مشروطه و رساله تذکره الغافل و ارشاد الجاهل، تصحیح غلامحسین زرگری نژاد در رسائل مشروطیت، تهران: نشر کویر.