روحانیت، فرایندهای هویت‌بخشی و هژمونی گفتمان انقلاب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی

2 دانشیار علوم سیاسی دانشگاه تهران

3 استادیار گروه علوم سیاسی دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، تهران

چکیده

یکی از قدرتمندترین نهادهایی که در تاریخ سیاسی ایران همواره فعالیت داشته، نهاد روحانیت است. بیشتر مطالعاتی درباره روحانیت صورت گرفته است محدود به ارتباط آن با حکومت و ساختار قدرت سیاسی بوده است و در موارد محدودی به بررسی قدرت مراجع عظام، علمای اسلام و ساختار حوزه‌های علمیه و ساختار اقتصادی آنها پرداخته شده است. این در حالی است که به نظر می‌آید که در مطالعه قدرت روحانیت آنچه که از اهمیت ویژه برخوردار است نقشی است که روحانیت در طول سال های طولانی در بستر جامعه و در سطح زبان و جامعه مدنی در جهت حاکمیت ارزش‌ها و هنجارهای اسلامی (شیعی) و به صورت دقیق تر ساخت «وجدان دینی و اسلامی» ایفا کرده است. آن چه که در این جا مهم به نظر می رسد استفاده از الگوها، تمثیل ها و شعائر مذهبی جهت عمومیت بخشیدن به آن و فراهم نمودن امکان دسترسی همگان به محتوا و مضمون اصیل اسلامی از طریق تئوریزه کردن آن در قالبی عمومی است. قالبی که بتواند با ایفای نقشی ارتباطی و مؤثر خالق«روح جمعی» و «اراده ای واحد» در راستای کنش انقلابی باشد.
سوال اصلی: روحانیت چگونه و از چه کانال‌هایی توانست به کسب هژمونی در جامعه مدنی و در نهایت جامعه سیاسی و طرح‌اندازی گفتمان هویتی انقلاب اسلامی نائل آید؟ در پژوهش حاضر تلاش براین است که این سطح از قدرت روحانیت مورد مطالعه قرار گیرد و سپس به چگونگی تبدیل شدن آن به گفتمان هژمون و به دست گرفتن قدرت سیاسی در انقلاب اسلامی پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها


-   احمدی، محمود طاهر (1380)، «تشکل­های مذهبی: مجالس روضه خوانی به روایت تاج واعظ»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال دوم، شماره مسلسل 8 : 126-99.
-   اسماعیلی، رضا و پدریان، مرتضی (1378)، «خطابه­ها در مجالس عزاداری: تبین دیدگاه­های حضرات آیات و شخصیت­ها و نظر مخاطبین»، فرهنگ اصفهان، شماره 11 : 30-12.
-   اشتریان، کیومرث (1388)، «کارآمدی و منزلت نخبگان: بررسی منزلت روحانیت در بین جوانان»، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 39، شماره 3 : 51-37.
-   اطهری، سیدحسین و دستغیب، لیلا (1393)، «بازتاب نمادین نقد و نفی قدرت مستقر، در مناسک و شعایر شیعه با تأکید بر دو دوره صفویه و قاجاریه»، فصلنامه علمی پژوهشی شیعه­شناسی، سال دوازدهم، شماره 45 : 106-77.
-   امین، سیدحسن (1372)، «نگاهی به وعظ و خطابه در عصر قاجار»، میراث جاویدان، سال سوم، شماره 3 و 4 : 146-138.
-   آئینه­وند، صادق و همکاران (1389)، «تحول­های دینی عصر صفویه و نقش عالمان عاملی: مطالعه موردی محقق کرکی و شهید ثانی»، جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال اول، شماره دوم: 18-1.
-   بخشایشی­اردستانی، احمد و سلیمان­پور، قربانعلی (1387)، «درآمدی جامعه­شناختی بر خصلت مدنی نهاد روحانیت و نقش آن در وقوع انقلاب اسلامی»، فصلنامه مطالعات سیاسی : 34-17.
-   بخشایشی عقیقی، عبدالرحیم (1360)، «وعظ و خطابه و نقش آن در آگاهی و روشنگری توده­ها»، مکتب اسلام، سال بیست و یکم، شماره 11 : 807-804.
-   بخشایشی، عقیقی (1360)، «حوزه علمیه قم مهد پرورش خطبا و گویندگان اسلامی»، مکتب اسلام، سال 21، شماره 9 : 654-651.
-   بروجردی، مهرزاد (1384)، روشنفکران ایرانی و غرب، ترجمه جمشید شیرازی، تهران: نشر فروزان.
-   بهشتی­سرشت، محسن و پرویش، محسن (1389)، «عملکرد سیاسی روحانیت در مجلس چهارم و پنجم و تحول آن در برابر رضاشاه»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، سال پنجم، شماره 17: 81-54.
-   پیشوایی، مهدی (1386)، «بایدها و نباید­های خطابه»، آموزش- مبلغان، شماره 97 : 62-53.
-   تاجیک، محمدرضا (1378)، جامعه مدنی: اصول، رویکردها و زمینه­های اجتماعی شکل­گیری آن در جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
-   تقوی، سید رضا (1384)، «خطابه و خطیبان جمعه 1»، مبلغان شماره 73 : 93-85.
-   تقوی، سیدرضا (1386)، «خطابه و خطیبان جمعه 8»­، مبلغان، شماره 92 : 37-29.
-   جعفرپور، علی و ترکی­دستگردی، اسماعیل (1387)، «روابط دولت صفوی با اقلیت­های دینی (یهودیان و زردشتیان)»، مسکویه، سال سوم، شماره 9 : 80-53.
-   جعفری­هرندی، محمد (1393)، «ملاک و چگونگی به کارگیری تقیه در دوره حضور معصومان علیهم السلام»، فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، سال دهم، شماره 35 : 44-11.
-   حاجی­بابایی، مجید و اصلانی، ابراهیم (1388)، «بازشناسی تعامل روحانیت و صفویان»، تاریخ ایران، شماره 5/62 : 46-27.
-   حسن­پور، علی و همکاران (1393)، «انقلاب اسلامی، روحانیت و روشنفکری: مبارزه­ای فرهنگی برای تصرف جامعه مدنی»، فصلنامه مطالعات میان فرهنگی، سال نهم، شماره 22 : 149-117.
-   حقیقت، سیدصادق (1389)، «فقه سیاسی شیعه و نقش دوگانه مصلحت»، فصلنامه علمی پژوهشی شیعه‌شناسی، سال هشتم، شماره 32 : 53-31.
-   خمینی، روح­الله (بی­تا)، کشف الاسرار، قم: انتشارات مصطفوی.
-   خواجه­سروی، غلامرضا و اسدی، علیرضا (1387)، «نقش روحانیت و روشنفکران دینی در تغییر نگرش عموم مردم ایران به نهضت حسینی در جریان انقلاب اسلامی»، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال چهارم، شماره 15 : 53-11.
-   دادفر، سجاد (1388)، «تأملی بر رابطه بازار و روحانیت شیعه در عراق»، پژوهش­های علوم تاریخی، دوره 1، شماره 2 : 86-71.
-   رجبی­دوانی، محمدحسن (1390)، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه دوره قاجار، ج اول، چاپ اول، تهران: انتشارات نشر نی.
-   رضائی­پناه، امیر و ایزدی، رجب (1391)، «بنیاد و ساختار نظام قانون­گذاری و نمایندگی در آرای علمای مشروطه­خواه (با کانونی بودن آرای شیخ محمدحسین نائینی و شیخ اسماعیل محلاتی)» جستارهای تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شمارة اول : 63-27.
-   روحبخش­الله­آباد، رحیم (1388)، شبکه پیام­رسانی در نهضت امام خمینی(ره)، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-   ساداتی­نژاد، سیدمهدی (1388)، «تحول مفهوم مشروعیت در فقه سیاسی شیعه در ایران»، فصلنامه علمی پژوهشی اندیشه نوین دینی، سال پنجم، شماره 17 : 178-139.
-   ساداتی­نژاد، سیدمهدی (1388)، «سیر تحول مفهوم مشروعیت در فقه سیاسی شیعه (از دوران صفویه تا انقلاب  اسلامی ایران)»، فصلنامه علمی پژوهشی علوم اسلامی، سال چهارم، شماره 13 : 110-81.
-   سیوری، راجر (1378)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، چاپ هفتم، تهران: نشر مرکز.
-   شایگان، فریبا (1387)، «بررسی ویژگی مشارکت­کنندگان در انقلاب اسلامی ایران»، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 42 و 43 : 151-117.
-   شجاعی­زند، علیرضا (1388)، «روحانیت و موقعیت جدید»، فصلنامه علمی-پژوهشی شیعه شناسی، سال هفتم، شماره 26 : 264-231.
-   شریفیان، مهدی و دیگران (1391)، «تجلی حماسه و عرفان عاشورایی در ادبیات انقلاب اسلامی ایران»، نشریه ادبیات پایداری دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال سوم شماره پنجم و ششم: 258-237.
-   شفیعی، محمود (1387)، «اقتضاها و امتناع­های عقل­گرایی در فقه سیاسی شیعه»، فصلنامه علمی پژوهشی شیعه­شناسی، سال ششم، شماره 23 : 42-7.
-   شیرخانی، علی و رضایی، مرتضی (1390)، «نقش روحانیت در انقلاب مشروطه»، فصلنامه علمی-پژوهشی انقلاب اسلامی، سال هشتم، شماره  : 110-85.
-   طاهری، سیدمهدی (1391)، «بازخوانی پیام­های عاشورا در جنبش حزب­الله لبنان»، جستارهای سیاسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شماره اول : 71-93.
-   طاهری­آکردی، محمدحسین (1392)، «بررسی تطبیقی «وثاقت» در سازمان روحانیت شیعه با نهاد کلیسای کاتولیک»، فصلنامه علمی پژوهشی اندیشه­های نوین دینی، سال 9، ش 35 : 116-99.
-   عبدی، حمزه (1386)، «وعظ در فرهنگ اسلامی: مفهوم­شناسی و بررسی ساحت­های روان­شناختی»، معرفت، سال شانزدهم، شماره 112: 123-109.
-   غرایاق­زندی، داود (1376)، «رابطه جامعه مدنی و دولت: بررسی تیبیقی لاک و گرامشی»، فصلنامه راهبرد، شماره 14 : 16-1.
-   غفاری­هشتجین، زاهد و دیگران (1391)، «نقش هیئت­های مذهبی شهر تهران بر فرآیند پیروزی انقلاب اسلامی ایران»، دوفصلنامه علمی- پژوهشی دانش سیاسی، سال هشتم، شماره دوم : 82-63.
-   فتاحی، سیدمهدی (1390)، روحانیت شیعه، الیت انقلاب اسلامی، فصلنامه دانشنامه: 166-157.
-   فتحی، اصغر (1372)، «سیدجمال­الدین واعظ و اهمیت منبر در شورش مشروطه»، ایران­نامه، سال یازدهم، شماره 43 : 526-513.
-   فروغی­ابری، اصغر (1381)، «کارکرد مراسم عزاداری در انقلاب مشروطه ایران»، مشکوة، شماره 76 و 77 : 29-15.
-   فوکو، میشل (1387)، مراقبت و تنبیه: تولد زندان، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، چاپ هفتم، نشر نی.
-   فیرحی، داود (1390)، «استعاره­های دولت در فقه سیاسی شیعه»، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 41، شماره 3 : 226-205.
-   فیگوئروا، گارسیادسیلوا (1363)، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروا، سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: انتشارات نو.
-   قائمی، علی (1373)، «روش­های تربیت دینی: روش موعظه (وعظ)(2)»، تربیت، سال دهم، شماره 96: 9-6.
-   قائمی، علی (1373)، «روش­های تربیت دینی: روش موعظه (وعظ)(3)»، تربیت، سال دهم، شماره 95: 25-22.
-   گرامشی، آنتونیو (1383)، دولت و جامعه مدنی، ترجمه عباس میلانی، چاپ دوم، تهران: نشر اختران.
-   گلجان، مهدی و آزادچوری، مجید (1386)، «نظام­مند شدن فقه سیاسی شیعه: بررسی آراء و نظرات سیاسی فقهای مشهور سده­های هفتم تا دوازدهم هـ.ق»، مسکویه، سال 2، شماره 7 : 186-165.
-   مدنی­مبارکه، سیدسجاد (1389)، «حضور رسانه منبر در رادیو و تلویزیون»، فصلنامه دین و رسانه، شماره اول: 39-11.
-  مرادی­خلج، محمدمهدی و حاجیان­پور، حمید و عبدی، زهرا (1394)، پارکنش علما در سده دوازدهم، فصلنامه علمی پژوهشی شیعه­شناسی، سال سیزدهم، شماره 49 : 206-187.
-   مصطفی­الشیبی، کامل (1394)، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی­قراگزلو، چاپ ششم، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
-   مطلبی، مسعود و همکاران (1391)، «انقلاب اسلامی ایران و بسط فقه سیاسی شیعه»، فصلنامه مطالعات سیاسی، سال چهارم، شماره 16: 148-115.
-   معیدفر، سعید و شهلی­بر، عبدالوهاب (1386)، «جهانی شدن و شکل­گیری سیاست فرهنگی محلی: مصرف رسانه­ای بلوچ­های ایران و چالش­های هویت قومی و ملی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه خوارزمی، دوره 15، شماره 56 و 57 : 208-183.
-   مفتخری، حسین و رنجبر، محسن (1387)، «رویکرد احساسی-عاطفی به واقعه عاشورا در ایران (از صفویه تا مشروطه)»، فصلنامه شیعه­شناسی، دوره 6، شماره 24: 212-169.
-   مومن، علی (1376)، فرهنگ حسینی و فرهنگ یزیدی، دفتر دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی(ره).
-   مهدوی­کنی، محمدرضا (1385)، خاطرات آیت­الله مهدوی کنی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-   نایبیان، جلیل و علیپورسیلاب، جواد (1388)، «بررسی وضعیت زردشتیان در ایران دوره صفویه»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، سال چهارم، شماره دوازدهم : 190-163.
-   نرگسیان، علی­اکبر (1388)، «نمّری شاعری در سنگر تقیه»، فصلنامه علمی پژوهشی علوم اسلامی، سال چهارم، شماره 13 : 171-141.
-   نوایی، عبدالحسین و احمدی، نزهت (1381)، «ساختار نهاد وقف در عصر صفوی»، فصلنامه علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، سال دوازدهم، شماره 4 : 42-21.
-   نوری، محدث (1383)، لؤلؤ و مرجان در آداب اهل منبر، تصحیح کریم فیضی، انتشارات مطبوعات دینی.
-   نوری­طبرسی، علامه میرزاحسین (1390)، لؤلؤ و مرجان: در آداب اهل منبر، چاپ اول، تهران: انتشارات فراهانی.
-   هالوب، رناته (1374)، آنتونیو گرامشی، فراسوی مارکسیسم و پست­مدرنیسم، ترجمه محسن حکیمی، تهران: نشر چشمه.
-   Baites Thomas R. (2002), Gramsci and the Theory of Hegemony in J. Martin (Ed.) Antonio Gramsci, London: Routledge.
-   Gramsci, Antonio (1971), Selection from the Prison Notebooks, Trans. Quintin Hoare and Geoffrey Nowell Smith, New York: International Publishers.