مفهوم شناسی و تهدیدات ناسیونالیسم از منظر آیت الله خامنه‌ای

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه سیدجمال الدین اسدآبادی

چکیده

ناسیونالیسم به مثابه یکی از ایدئولوژی های تاثیرگذار در قرن نوزده و بیستم، از سوی متفکران مختلف مورد بازبینی و ارزیابی قرار گرفته است و عموماً گرایش افراطی این ایدئولوژی نیز مورد انتقاد جامعه جهانی و اندیشمندان قرار گرفته است. در این میان، رهبر انقلاب اسلامی در بیانات و پیام های خویش نسبت به این گرایش قومی و میهنی در جوامع اسلامی اشاراتی داشته اند که به صورت عمده، آسیب شناسی و ارائه راهبردهای برون رفت از آسیب های ملی گرایی افراطی بوده است. از این رو، مقاله حاضر تلاش دارد با بهره گیری از روش تحلیل مضمون و مطالعات اسنادی به این سوال پاسخ دهد؛ ناسیونالیسم از منظر آیت الله خامنه ای دارای چه بار معنایی است و گرایشات ملی گرایی افراطی چه تهدیداتی برای جهان اسلام دارد؟ یافته های مقاله نشان می دهند که تیپولوژی ناسیونالیسم در منظومه فکری آیت اله خامنه ای، شامل دو بخش ناسیونالیسم مثبت و ناسیونالیسم منفی می باشد که وجوه افراطی این ایدئولوژی، تاکید بر اشتراکات قومی، زبانی، خونی و... می باشد که به دور از احساسات دینی و معنویت گرایی است. برخی از تهدیدات ناسیونالیسم برای جهان اسلام عبارت از؛ دور کردن ملت ها از یکدیگر، تشدید اختلافات قومی و فرقه ای در جهان اسلام، تضعیف استحکام ساختار قدرت کشورهای اسلامی، اضمحلال هویت اسلامی و دینی، تضعیف معنویت در جوامع اسلامی و غیره می باشد که بی توجهی حاکمان اسلامی نسبت به آنها، می تواند جهان اسلام را با معضلات عدیده ای مواجه سازد.

کلیدواژه‌ها


-   احمدی، حمید؛ راشد محصل، محمد تقی و بیات، کاوه (1395)، «هویت ایرانی در گستره تاریخ اجتماعی ایران»، فصلنامه نقد کتاب علوم اجتماعی، پاییز، شماره11.
-   اسماعیلی، محمدمهدی و عباسی، میثم (1395)، «عقلانیت انقلاب اسلامی از دیدگاه آیت الله خامنه‌ای»، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، دوره جدید، سال دوم، پائیز و زمستان، شماره2.
-   اشرف، احمد (1395)، هویت ایرانی: از دوران باستان تا پایان پهلوی تحول تاریخی هویت ایرانی، تهران: نشر نی.
-   اوزکریملی، اوموت (1384)، «معرفی و نقد کتاب نظریه‌های ناسیونالیسم»، ناقد مقصود رنجبر، فصلنامه مطالعات ملی، سال ششم، زمستان، شماره24.
-   بالیبار، اتین (1396)،  نژادپرستی و ناسیونالیسم، ترجمه هیمن برین، نشر پروبلماتیکا.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دانشگاه افسرى امام على(ع) در تاریخ 08/08/1370. سخنرانی‌ها قابل دسترسی در:                                                                                               http://www.ghadeer.org
-   بیانات در دیدار کارگزاران و مسئولان نظام در روز عید سعید فطر در تاریخ 11/12/1373.
-   بیانات در دیدار مسئولان نظام به مناسبت عید سعید فطر در تاریخ 07/10/1379.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی ددر کنفرانس بین‏المللى وحدت اسلامى در تاریخ 24/05/1374.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در اجتماع بزرگ مردم اراک در تاریخ 24/08/1379.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در اجتماع بزرگ مردم خرم‏آباد در تاریخ 30/05/1370.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در جلسه هشتم تفسیر سوره بقره در تاریخ 24/07/1370.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در جمع مردم ارومیه در استادیوم تختى در تاریخ 27/06/1375.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در جمع مسؤولان وزارت امور خارجه و سفرا و کارداران جمهورى اسلامى ایران در تاریخ (19/05/1371).
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با اعضاى ستاد برگزارى کنفرانس جهانى اهل بیت(ع) در تاریخ 26/01/1369.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با روحانیون و ائمه‏ى جمعه و جماعات استان مازندران در تاریخ 22/02/1369.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با رئیس‏جمهور و اعضاى هیئت وزیران، در آستانه‏ى هفته‏ى دولت در تاریخ 01/06/1369.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با مسئولان سازمان عقیدتى، سیاسى نواحى مختلف نیروى انتظامى در تاریخ 02/11/1370 .
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با مسئولان و کارگزاران نظام جمهورى اسلامى ایران و نمایندگان سیاسى کشورهاى اسلامى، به مناسبت عید سعید مبعث در تاریخ 24/11/1369.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با هیئت نظارت، بازرسان و ناظران شوراى نگهبان در تاریخ 22/09/1368.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار شرکت‏کنندگان در اجلاس جهانى جوانان و بیدارى اسلامى در تاریخ 10/11/1390.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار شرکت‏کنندگان در سى و دومین دوره‏ى مسابقات بین‏المللى قرآن کریم در تاریخ 02/03/1394.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار شرکت‏کنندگان در نهمین همایش ملى«نخبگان فردا» در تاریخ 22/07/1394.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار عمومى مردم قم در تاریخ 19/10/1384.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار کارگزاران حج در تاریخ 11/07/1390.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار کارگزاران حج در تاریخ 17/07/1389.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار کارگزاران نظام به مناسبت عید سعید فطر در تاریخ 21/11/1375.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار کارگزاران نظام در روز عید فطر در تاریخ 22/12/1372.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در مراسم چهلمین روز ارتحال رهبر کبیر انقلاب اسلامى در تاریخ  22/04/1368.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در مراسم فارغ‏التحصیلى دانشجویان دانشگاه نیروى دریایى نوشهر در تاریخ 22/02/1369.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در نماز جمعه تهران در تاریخ 14/11/1390.
-   بیانات رهبر انقلاب اسلامی در نماز جمعه‏ى تهران در تاریخ  23/04/1368.
-   بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار مردم استان سمنان در تاریخ 17/08/1385.
-   بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در سومین کنفرانس بین‏المللى قدس و حمایت از حقوق مردم فلسطین در تاریخ 25/01/1385.
-   بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار استادان و دانشجویان کردستان در تاریخ 27/02/1388.
-   پیام به حجاج بیت‏الله الحرام در تاریخ 28/02/1372.
-   پیام به مناسبت برگزارى کنگره عظیم عبادى سیاسى حج در تاریخ 04/02/1375.
-   ترابی، یوسف (1387)، «درآمدی بر ناسیونالیسم در ایران»، فصلنامه خط اول، سال دوم، تابستان، شماره5.
-   جلایی‌پور، حمیدرضا و نظرعباسی، صدیقه (1391)، «ناسیونالیسم قومی و عوامل مؤثر بر آن»، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره اول، بهار، شماره 1.
-   حشمت زاده، محمدباقر؛ نازاریان، سیدمحمدوهاب و حیدری دلفارد، سولماز (1393)، «ناسیونالیسم از منظر شهروندی در عصر پهلوی اول با تأکید بر قومیت‌ها»، نشریه جستارهای سیاسی معاصر، بهار، شماره11.
-   خانیکی، هادی و اقدسی، وحید (1395)، «ناسیونالیسم ایرانی و نوسازی سیاسی در مطبوعات ایران تحلیل گفتمان مقاله‌های ملک الشعرا بهار در روزنامه نوبهار»، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، زمستان، شماره 45.
-   داوری اردکانی، رضا (1365)،  ناسیونالیسم و انقلاب، تهران: دفتر برنامه‌ریزی پژوهش‌های فرهنگی.
-   زبیده، سامی (1393)، دین اسلام و ناسیونالیسم: تداوم‌ها و تناقض‌ها، ترجمه فرهاد قربان زاده، پروبلماتیکا.
-   سمحمدی، نعیما و حاضری، علی محمد (1395)، «تحلیل فرم و محتوای اندیشه روحانیون معاصر درخصوص نسبت دین و سیاست با تأکید بر نظریه زیمل»، پژوهشنامه علوم سیاسی، پاییز، شماره 44.
-   سیمبر، رضا و ستوده، علی اصغر (1393)، «چالش های هویتی فراروی هویت دین محور انقلاب اسلامی ایران»، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، بهار، شماره36.
-   شهرام نیا، امیرمسعود و نظیفی، نازنین (1392)، «تعامل و تقابل ملی‌گرایی و اسلام‌گرایی در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران»،  فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست، دوره دوم، تابستان، شماره5.
-   شیخ شعاعى، محمدعلى (1386)، ناسیونالیسم از دیدگاه اسلام، قم: مرکز پژوهش‌هاى اسلامى صدا و سیما.
-   صمیمی، محمد (1395)، « قومیت و قوم گرایی در ایران»، فصلنامه نقد کتاب علوم اجتماعی، بهار، شماره9.
-   طالبی، ابوتراب و یاور عیوضی (1392)، «هویت طلبی قومی در فضای مجازی»، فصلنامه برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، پاییز، شماره 16.
-   عاملی تهرانی، محمدرضا (1377)، جهان به ناسیونالیسم آگاه می‌گراید، تهران، انتشارات حزب پان ایرانیست.
-   علویان، مرتضی و حسین دوست محمدی (1395)، «بررسی تطبیقی دو نظریه ولایت فقیه و دموکراسی متعهد در شکل گیری گفتمان انقلاب اسلامی»، دو فصلنامه علوم اجتماعی، سال سیزدهم، پاییز و زمستان، شماره2.
-   علیزاده، محمدعلی و علی محمد طرفداری (1389)، «تاثیر گفتمان ملی گرایی بر تحولات اجتماعی و فرهنگی دوره پهلوی اول»، پژوهشنامه تاریخ، تابستان، شماره 19.
-   غرویان، محسن و شاکر قوامیان (1380)، «ملی گرایی (ناسیونالیسم) از دیدگاه اسلام»، ماهنامه معرفت، بهمن، شماره50.
-   غنی نژاد، موسی (1386)، «چرا مشروطه منحرف شد»، ماهنامه بازتاب اندیشه، بهمن، شماره 94.
-   فاضلی، حبیب اله و نوذر خلیل طهماسبی (1395)، «ناسیونالیسم و مدرنیسم: مقایسه دیدگاه آنتونی اسمیت؛ رویکرد جامعه شناسی تاریخی و مکتب نوگرا»، فصلنامه سیاست، پاییز، شماره39.
-   فولادوند، عزت الله (1377)، خرد در سیاست، تهران، انتشارات طرح نو.
-   قادری، طاهره و سیدآیت الله میرزایی (1390)، «ناسیونالیسم ایرانی در سده نوزدهم»، دو فصلنامه مطالعات جامعه شناختی، پاییز و زمستان، شماره39.
-   قنبرلو، عبدالله (1392)، «ناسیونالیسم و اسلام گرایی در تعاملات فراملی ایران معاصر»، فصلنامه جامعه پژوهی فرهنگی، سال چهارم، پاییز، شماره3.
-   گراون، دیوید مک (1384)،  «ظهور و سقوط ناسیونالیسم»، ترجمه محی الدین شریف زاده، فصلنامه زریبار، بهار و تابستان، شماره 57.
-   گودرزی، حسین (1387)، «کارکرد هویت بخش مذهب شیعه در دوره صفویه»، فصلنامه مطالعات ملی، زمستان، شماره 36.
-   ماتیل، الکساندر (1383)، دایره المعارف ناسیونالیسم: مفاهیم اساسی، جلد اول، ترجمه کامران فانی و محبوبه مهاجر، تهران، انتشارات وزارت امورخارجه.
-   محمودی، سیدعلی (1394)، «ناسیونالیسم و اسلام در کشاکش سازگاری و تناقض تحلیل و ارزیابی رابطه ناسیونالیسم و اسلام در آراء علی شریعتی»، مجله جامعه شناسی ایران، پاییز، شماره50.
-   محمودی، جهانگیر (1385)، «ناسیونالیسم ایرانی سرشار از الفت و مهربانی»، ماهنامه ایران مهر، آبان و آذر، شماره29.
-   مردیها، مرتضی (1383)، «تناقض نمای نظری ناسیونالیسم»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، بهار، شماره 63.
-   مشایخی، مهرداد (1386)، «نهال ملی گرایی در خاک چپ»، ماهنامه بازتاب اندیشه، شهریور و مهر، شماره 90.
-   مقدم فر، گلناز (1388)، «ناسیونالیسم مدنی در برابر ناسیونالیسم قومی؛ ابتنای ناسیونالیسم قومی بر قوم ستیزی و جهل فرهنگی»، روزنامه رسالت، شانزدهم تیرماه، شماره6747.
-   میرزایی، سید آیت الله (1395)، «ناسیونالیسم و مدرنیته سیاسی در مشروطه ایرانی»، دوفصلنامه جامعه شناسی تاریخی، سال هشتم، پاییز و زمستان، شماره2.
-   نادری، مهدی (1396)، «دلالت های نظری و عملی انگاره جاهلیت مدرن در گفتمان انقلاب اسلامی»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، بهار، شماره22.
-   وطن دوست، غلامرضا؛ سیمین فصیحی و زهرا حامدی (1388)، «نمودهای ناسیونالیسم در کتاب های درسی تاریخ دوره پهلوی اول»، مجله تاریخ نگری و تاریخ نگاری، سال نوزدهم ، بهار، شماره1.
-   ویسی، زاهد (1383)، «رهیافتی به اندیشه ملی-مذهبی»، فصلنامه کتاب نقد، بهار، شماره30.
-   هاشمیان فر، سیدعلی و دیگران (1391)، «واکاوی مفهومی دلبستگی ملی»، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره اول، زمستان، شماره 3.
-   هیئت، جواد (1381)، «ناسیونالیسم و باستان گرایی در ایران»، وارلیق، پاییز، شماره126.
- Benn, Stanley I. (1967), “Nationalism”, Encyclopedia of Philosophy, ed. Paul Edwards, vol. 5, New York, Macmillan.
- Zubaida, Sami (2004), “Islam and nationalism: continuities and contradictions”, Nations and Nationalism, October, Volume 10, Issue 4.