بررسی نقشِ هویت در سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر بازدارندگی همه جانبه و متعارف گرایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم سیاسی (گرایش سیاستگذاری عمومی) دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز

2 دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشکده علوم سیاسی، دانشگاه آزاد تهران مرکز

چکیده

سیاست دفاعی، برآیند عوامل کمّی و کیفی داخلی و خارجی است. علاوه بر تهدیدات نظامی خارجی و متغیّرهای محسوس داخلی؛ نظیر ساختار سیاسی- نظامی، بودجه دفاعی، سلاح، تجهیزات و جمعیت، متغیرهای نامحسوس؛ همانند باورها، عقاید، ارزش­ ها، هنجارها، آداب و رسوم و تجربیات تاریخی نیز در شکل­ گیری آن نقش ­آفرین هستند. تأمل در رفتارهای دفاعی، توجه به اسناد بالادستی و تعمّق در اندیشه حضرت امام(ره) و رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله ­العالی) بیانگر این است که: بازدارندگی همه­ جانبه مفهوم کانونی سیاست دفاعیِ جمهوری اسلامی ایران است و متعارف­گرایی نیز تعیّن بخشِ ماهیت ابزارهای دفاعی آن به‌شمار می­ رود. هدف اصلی این مقاله، بررسی نقش هویت در شکل­ گیری بازدارندگی همه­ جانبه و متعارف‌گرایی در سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران است. این مقاله مبتنی بر رویکرد کیفی­ و به شیوه کتابخانه­ ای و همچنین مصاحبه نیمه ‌ساختاریافته اجرا شده است. تجزیه تحلیل داده ­ها به روش «تحلیل مضمونی» گزاره­ های کلیدی و ایجاد رابطه همبستگی معنادار میان آن ها انجام شده است. نتایج حاصل از یافته‌های تحقیق گویای این است که: اسلام­ گراییِ حاکم بر نظام معناییِ جمهوری اسلامی ایران، نقش محوری در شکل­ گیری بازدارندگیِ همه­ جانبه و متعارف ­گرایی ایفا می­ کند؛ این نقش ­آفرینی از طریق ادراکِ نقشِ ملی «دولتِ سرمشق» و در راستای تحقّق منافع دفاعی- امنیتی این کشور صورت می­ گیرد و رهیافت فرهنگی با محوریت نظریه سازه­ انگاری، دستگاه نظری مناسب برای تحلیلِ این ساحت از سیاست دفاعی ایران می ­باشند.

کلیدواژه‌ها


-   قرآن کریم (1389)، ترجمه مهدی محمودیان، چاپ اول، قم: بیت القرآن امام علی (ع).
-   احدی، محمد (1396)، «مصاحبه با دکتر محمد احدی» (معاون وزیر دفاع)، 23/11/1396، تهران: وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح.
-   اداره کل قوانین و مقررات کشور (1374)، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: نهاد ریاست جمهوری.
-   حریری، نجلا (1385)، اصول و روش‌های پژوهش کیفی، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.
-   خامنه‌ای، سیدعلی (رهبر معظم انقلاب) (1380)، «بیانات در دیدار با کارگزاران نظام»، 27/12/1380، تهران: قابل دسترس در:
-   خامنه‌ای، سیدعلی (رهبر معظم انقلاب) (1389)، «پیام به نخستین کنفرانس بین‌المللی خلع سلاح هسته‌ای و عدم اشاعه در تهران، 28 /1/1389، تهران: قابل دسترس در:
 http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=9171
-   خامنه‌ای، سیدعلی (رهبر معظم انقلاب) (1389)، بیانات در مراسم فارغ­التحصیلی دانشجویان دانشگاه­های افسری ارتش ج.ا.ایران»، 19/8/1389، تهران: قابل دسترس در:
 http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=10576
-   خامنه‌ای، سیدعلی (رهبر معظم انقلاب) (1397)، «بیانات در دیدار کارگران»، 10/2/1397، تهران: قابل دسترس در:
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=39480
-   دهقانی فیروز آبادی، سیدجلال (1393)، چرخه گفتمانی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از دولت بازرگان تا دولت روحانی، تهران: نشر مخاطب.
-   دهقانی فیروزآبادی، سیدجلال (1391)، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: سمت.
-   ‌دهقانی فیروزآبادی، سیدجلال و نوری، وحید(1390)، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دوران اصولگرایی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق
-   رسولی ثانی­آبادی، الهام (1390)، هویت و سیاست هسته­ای در جمهوری اسلامی ایران، تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران.
-   زُحیلی، وهبه (1401هـ.ق)، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، جلد سوم، بی‌جا: دارالفکر.
-   ساعد، نادر (1389)، «دیپلماسی دفاعی: تأملی شناختی و کاوشی در مبادی»، فصلنامه راهبرد دفاعی، ش 31.
-   سنایی، اردشیر (1396)، «مصاحبه با دکتر اردشیر سنایی» (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی)، 19/7/1396 و 5/8/1397، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رباط کریم.
-   سنجابی، علیرضا (1378)، روش تحقیق در علم سیاست و روابط بین­الملل، تهران: انتشارات قومس.
-   سواری، حسن و پیری، حیدر (1391)، «منافع حیاتی دولت­ها در پرتو معاهدات خلع سلاح و کنترل تسلیحات»، فصلنامه روابط خارجی، ش3.
-   شهلایی، ناصر (1385)، مدیریت استراتژیک در نیروهای مسلح، تهران: دانشکده فرماندهی و ستاد ارتش جمهوری اسلامی ایران.
-   شیرازی، سید محمد حسینی (1420هـ.ق)، الفقه البینه، جلد اول، بیروت: مؤسس الوعی الاسلامی.
-   صالحی، عمران (1391)، «بررسی میزان توجه به مؤلفه­های هویت ملی در کتاب­های درسی دوره راهنمایی»، در؛ هویت و همبستگی ملی در نظام آموزشی، مجتبی مقصودی، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.
-   ضیایی بیگدلی، محمدرضا (1375)، اسلام و حقوق بین‌الملل، تهران: نشر گنج دانش.
-   طباطبایی، محمد حسین (1417هـ.ق)، المیزان فی­التفسیر القرآن، ت‍رج‍م‍ه سید م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر م‍وس‍وی ه‍م‍دان‍ی (1382)، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
-   طبرسی، فضل ابن‌حسن (بی‌تا)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، جلد دوم، ترجمه و تألیف محمد بیستونی (1390)، مشهد: آستان قدس رضوی.
-   عسگری، محمود و آقاجانی، احمد (1391)، عوامل و ویژگی­های سیاست دفاعی ج.ا.ایران، تهران: مرکز تحقیقات راهبردی دفاعی.
-   عشقی، لیلی (1389)، زمانی غیرزمان­ها؛ امام، شیعه و ایران، ترجمه احمد نقیب زاده، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
-   عمید زنجانی، عباسعلی (1367)، فقه سیاسی، جلد سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
-   فاضلی­نیا، نفسیه (1388)، «انقلاب اسلامی و نقش مهدویت و انتظار»، در؛ مجموعه آثار چهارمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، ج 2، قم: انتشارات بین‌المللی المصطفی(ص).
-   فربهرون اُئِر، آدریان (1380)، «سیاست دفاعی»، ترجمه سعادت حسینی، فصلنامه مطالعات دفاعی- امنیتی، شماره 36.
-   قاسمی، علی‌اصغر و ابراهیم آبادی، غلامرضا (1390)، «نسبت هویت ملی و وحدت‌یابی ملی در ایران»، فصلنامه راهبرد، ش 59، تابستان.
-   قرخلو، مهدی (1384)، «حوزه جغرافیایی فرهنگ و تمدن ایران»، در؛ مریم صنیع اجلال، درآمدی بر فرهنگ و هویت ایرانی، تهران: مؤسسه مطالعات ملی.
-   قیصری، نورالله (1383)، «هویت ملی؛ مؤلفه­ها، چگونگی پیدایش و تکوین آن»، در؛ گفتارهایی درباره هویت ملی در ایران، داود میرمحمدی، تهران: مؤسسه مطالعات ملی.
-   قیصری، نورالله و خضری، احسان (1395)، «سیاست دفاعی نظام جمهوری اسلامی ایران: بررسی اسناد کلان»، فصلنامه علمی- پژوهشی رهیافت انقلاب اسلامی، سال دهم، شماره 37، زمستان.
-   کیانی، سورنا (1396)، «مصاحبه با دکتر سورنا کیانی» (عضو هیئت علمی دانشگاه فرماندهی و ستاد ارتش جمهوری اسلامی ایران)، 10/9/1397، تهران: مرکز مطالعات راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران.
-   کیوان حسینی، سیداصغر و امام‌جمعه‌زاده، راحله (1390)، «پیوند بخشی میان رویکرد دفاع­همه­جانبه و الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت: چارچوب پیشنهادی»، فصلنامه راهبرد دفاعی، تهران، مرکز تحقیقات راهبردی دفاعی، سال نهم، شماره 34.
-   لیمونی، سعید و لیمونی، علیرضا (1394)، «ضرورت فقهی منطقه عاری از سلاح هسته­ای: ممنوعیت سلاح هسته­ای از نظر حقوق بین‌الملل و اسلام»، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال 2، شماره3، پاییز.
-   مبلغی، احمد (1392)، «بررسی فهقی ممنوعیت سلاح­های کشتار جمعی»، در؛ مجموعه مقالات همایش ممنوعیت سلاح­های کشتار جمعی از دیدگاه فقه اسلامی، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع).
-   متقی، ابراهیم؛ کاظمی، حجت (1386)، «سازه انگاری، هویت، زبان و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه سیاست، دوره 37، شماره 4.
-   مجتهدزاده، پیروز (1383)، «جایگاه روحیه عدالت­طلبی در هویت ملی ایرانیان»، در؛ گفتارهایی درباره هویت ملی در ایران، داود میرمحمدی، تهران: مؤسسه مطالعات ملی.
-   محمدنژادعالی زمینی، یوسف (1391)، شیوه‌نامه پژوهش و نگارش علمی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-   مرزناکی، رحمان (1394)، دفاع هوشمند در اندیشه امام خامنه­ای، تهران: دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
-   مشیرزاده، حمیرا (1383)، «گفتگوی تمدن­ها از منظر سازه­انگاری»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره 63.
-   مشیرزاده، حمیرا (1386)، تحوّل در نظریه­های روابط بین‌الملل، چاپ سوم، تهران: انتشارات سمت.
-   مطهری، مرتضی (1383)، «خدمات متقابل ایران و اسلام»، در؛ مجموعه آثار، ج 14، قم: انتشارات صدرا.
-   مکارم شیرازی، ناصر (1381)، تفسیر نمونه، جلد اول و دوم، تهران: دارالکتاب الاسلامیه.
-   منصوری، جواد (1396)، «مصاحبه با دکتر جواد منصوری» (پژوهشگر مسائل سیاسی و تاریخی ج.ا. ایران و از فرماندهان سابق سپاه پاسداران انقلاب اسلامی)، 3/5/1396 و 5/7/1397، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-   موسوی خمینی، (امام) روح الله (1378)، صحیفه نور، ج 21، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
-   نخعی، هادی (1376)، توافق و تزاحم منافع ملی و مصالح اسلامی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
-   نصری، قدیر (1390)، مبانی هویت ایرانی، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.
-   نوری، وحید؛ ملکوتی، محمد (1391)، «جایگاه عدالت­طلبی در منابع هویت­ساز سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه سیاست خارجی، سال 26، شماره 1، بهار.
-   هادیان، ‌ناصر (1382)، «‌سازه انگاری: از روابط بین‌الملل تا سیاست خارجی»، فصلنامه سیاست خارجی، سال 17، شماره 4.
-   هادیان، ناصر و هرمز، شانی (1390)، «نقش سیستم دفاع موشکی در بازدارندگی هسته­ای، بررسی رفتار امنیتی ـ نظامی ایران»، فصلنامه روابط خارجی، ش3.
-   هالستی، کی. جی (1385)، مبانی تحلیل سیاست بین­الملل، ترجمه بهرام مستقیمی و مسفود طارم سری، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
-   هنری لطیف­پور، یدالله (1380)، فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- Allisson, G.T, (1971), Essenes of decisions, Boston: Little Brow.
- Barnet, Michael (1999), “Culture, Strategy and foreign Policy change: Israelis road to Oslo”, European Journal of International Relations, Vol, 5.
- Briklnd, Thomas, (2001), an introduction to the policy process: Theories, Concepts and Model of Public Policy making, New York: M, E, Sharp.
- Dye, Thomas.R, (1995), Undrestanding public Policy, (Ed), New Jersy: Siman and Schuste Company.
- Heays, Peter, Vallance, Brrenda J& Tassel, Alan R.Van. (1997), American Defense Policy, Baltimore: The Johns Hopkins university press.
- Huntington, Samuel, (1968), Military Policy, in David Sills(Ed), International Encyclopediaof social science, Vol 10.New York: Macmillan and Free press.
- John, Peter (1998), “Analysing Public Policy”, London: Pinter publication.
- Mousavi, Seyed Hussein (2001), “Defense Policy of The Islamic Repulic of Iran”, Discourse: an Iranian quarterly, vol 2.No.4.
- Segal. Gerald (1984), “Defend in China”, Oxford: Oxford university press.
- Wendt, Alexander (1992), “Anarchy is States make of it”, International organizations, spring (1992) N.46.